Czy system kaucyjny zmieni nasze nawyki? Rozmowa z Joanną Leoniewską-Gogolą z Deloitte 

Akademia Cyfryzacji GS1 Polska: System kaucyjny w Polsce miał ruszyć od 1 stycznia 2025 roku, ale rząd potrzebuje więcej czasu, by dobrze przygotować wdrożenie tego systemu. Czy Polacy są gotowi na system kaucyjny?  

Joanna Leoniewska-Gogola, Deloitte: Jesteśmy na bardzo różnym poziomie zaawansowania. Niektórzy operatorzy już teraz uzgadniają warunki współpracy, podczas gdy inni dopiero przygotowują wniosek o bycie operatorem. Czekamy jeszcze na ostateczny kształt ustawy, na podstawie której operatorzy będą podpisywać umowy ze sklepami, czyli wykonawcami zbiórki w systemie kaucyjnym, oraz producentami i innymi firmami obsługującymi systemy kaucyjne.   

Operatorzy muszą jeszcze uzgodnić pomiędzy sobą zakres współpracy. Nikt sobie nie wyobraża, aby w jednym punkcie, na przykład sklepie, stało kilka automatów do zbiórki albo aby była powielana usługa, np. logistyczna. To zwiększyłoby koszty i komplikowałoby system, który co do zasady ma być łatwy i przyjemny dla użytkowników. 

Współpracujemy z operatorami, którzy przygotowują się do postawienia takich systemów. Zdiagnozowaliśmy ponad 100 procesów operacyjnych, które trzeba wdrożyć w nowej spółce, którą jest operator. Trzeba je wszystkie obsłużyć, zorganizować narzędzia IT, aby wszystko było transparentne i możliwe do monitorowania. To naprawdę duże przedsięwzięcie i te dodatkowe 9 miesięcy powinno posłużyć właśnie do tego, żeby te porozumienia uzgodnić i podpisać. 

Na Słowacji w pierwszym roku działania systemu kaucyjnego osiągnięto wskaźnik odzysku wynoszący ponad 70%, a celem było 60%. Czy w Polsce możemy się spodziewać podobnego rezultatu?  

Nasze obecne przepisy nakładają cel na poziomie zbierania, a nie recyklingu. Zbieranie jest zaliczone tylko wtedy, gdy opakowania zostały zebrane w ramach systemu kaucyjnego. W pierwszych latach celem jest 77% poziomu zbiórki, a w kolejnych (od 2029 roku) mamy do osiągnięcia 90%.  

I to powoduje, że opakowania kaucyjne, które nie trafiły do systemu kaucyjnego, nie będą zliczane do celu zbiórki. Należałoby się zastanowić, czy u nas celem powinna być zatem sama zbiórka, czy raczej recykling. 

Czego nam brakuje w tym systemie w porównaniu do innych krajów? 

Po pierwsze mechanizmu rozszerzonej odpowiedzialności producenta, której niestety jeszcze w pełni nie zaimplementowaliśmy. Jesteśmy jedynym krajem, w którym nie funkcjonują w pełni skuteczne mechanizmy rozszerzonej odpowiedzialności producenta (ROP), a już wdrażamy system kaucyjny. W pozostałych krajach kaucja zazwyczaj wynika z ROP. 

Po drugie jesteśmy też jedynym krajem, który ma kilku operatorów posiadających uprawnienie i obowiązek działania na tym samym obszarze. Nie mamy jednego systemu kaucyjnego, ale wiele. Do tego jest jeszcze system kaucyjny na opakowania transportowe, jak skrzynki, palety, kegi i inne cyrkularne rozwiązania. Zatem wielość systemów kaucyjnych w Polsce jest naprawdę imponująca i nieporównywalna do innych krajów.  

Dlatego dobre praktyki z innych krajów są niemożliwe do przeniesienia do nas. Jeżeli byśmy mieli faktycznie coś przekładać, to musielibyśmy napisać nasze prawo na nowo. 

A jakie są koszty naszego systemu kaucyjnego? 

W naszym raporcie „System kaucyjny w Polsce – koszty, perspektywy, szanse” wyliczyliśmy, że koszty operacyjne funkcjonowania systemów kaucyjnych to 23 miliardy zł w ciągu 10 lat. No i jest 73,4 miliarda zł kaucji do wypłacenia. A te pieniądze będzie trzeba uczciwie podzielić pomiędzy interesariuszy. Dodatkowo na uruchomienie systemu, czyli środków inwestycyjnych, potrzeba jeszcze 14 miliardów zł.  

Jaki będzie udział systemu kaucyjnego w odzyskiwaniu odpadów? Niektórzy eksperci twierdzą, że ilość opakowań, które podlegają systemowi kaucyjnemu, to niewielki procent odpadów wytwarzanych przez mieszkańców. 

Tak. Poziom odpadów kaucyjnych w całej masie odpadów komunalnych to nie jest duży odsetek. Średnio w perspektywie dziesięciu lat to około 1,7% odpadów komunalnych. 

Odzyskiwanie odpadów na poziomie niecałych 2% to bardzo mało. A jednocześnie potrzebne są tak wysokie nakłady. 

Faktycznie nakłady są znaczne, a odsetek odpadów niewielki. Tym bardziej, że w Polsce nie mamy jeszcze w pełni funkcjonującej rozszerzonej odpowiedzialności producenta, nie mamy też wdrożonych zasad ekoprojektowania. Musimy również zwrócić uwagę, że zbiórka w systemie kaucyjnym będzie wymagała rozsortowania przed recyklingiem opakowań, a to dzieje się i teraz.  

Opakowania, które zostaną zebrane selektywnie, trafią do tych samych instalacji sortowania, a później recyklingu, co opakowania wyrzucone do kosza. 

Pojawia się więc pytanie o sensowność systemu kaucyjnego, skoro odsetek odpadów jest niski, a i tak trafiają one do sortowni… 

Pojawiają się zarówno głosy sprzeciwu, jak i głosy za systemem kaucyjnym. Pamiętajmy, że te systemy są naprawdę efektywne i wiemy to na podstawie zagranicznych doświadczeń, ale nakłady finansowe i organizacyjne są znaczne. 

Co, poza systemem kaucyjnym, może pomóc w zwiększeniu ilości odzyskiwanych opakowań? 

Najpierw powinny być ustanowione zasady i obowiązki związane z ROP, czyli kto i kiedy ponosi koszty za odbiór i za zagospodarowanie opakowań oraz ile wynoszą poszczególne koszty. 

System kaucyjny powinien być zatem narzędziem do wdrażania odpowiedzialności producenta. A jeśli teraz tak nie jest, pojawiają się głosy, że system kaucyjny na chwilę obecną stanowi właściwie tylko koszty. 

A odbiór społeczny? Będzie to wyzwanie? 

Na pewno. Pojawia się pytanie, jak zachowają się konsumenci. Czy mają odpowiednią wiedzę? Z moich obserwacji wynika, że nie. Słyszę, że niektórzy już teraz przygotowali butelki, żeby je oddać, kiedy system ruszy. Nie mają więc świadomości, że to będą nowe etykiety i oznaczenia, dzięki którym można będzie odzyskać kaucję. 

A co z edukacją konsumentów? Czy legislator przewidział jakieś działania? 

Niestety nie jest w polskiej legislacji zdefiniowane, kto powinien być odpowiedzialny za edukację konsumentów. W związku z tym będą to pewnie interesariusze tego systemu. Mam na myśli przede wszystkim sklepy i producentów. Im będzie zależało, żeby poinformować konsumentów. Sklepy będą bowiem pierwszym kontaktem i będą mierzyć się zarówno z frustracją, jak i z zadowoleniem klienta.

Mówię celowo o frustracji. Jeżeli w pierwszych latach nie wszyscy producenci wejdą do systemu kaucyjnego, to nie wszystkie butelki będzie można zwrócić. A to będzie powodować niezadowolenie klientów. 

Obecnie jednak istniejący operatorzy mają zadanie edukacyjne wpisane w swoje decyzje zezwalające na działanie. 

Czy wraz z wprowadzeniem systemu kaucyjnego możemy się spodziewać wzrostu cen produktów?   

Producenci będą odpowiedzialni za to żeby sfinansować ten system. Decyzja pozostaje po stronie producenta: za ile sprzedaje swoje napoje, czy w ramach tej ceny uwzględni jeszcze koszty systemu kaucyjnego, a na ile będzie musiał podnieść cenę produktu. 

Jakie są największe wyzwania związane z wdrożeniem DRS w Polsce? Zmiana podejścia konsumentów? Infrastruktura? Pokonanie barier legislacyjnych i regulacyjnych?   

Według mnie największym wyzwaniem jest ostateczny kształt ustawy. Jeżeli nie będzie twardych fundamentów legislacyjnych – i założeń, które elementy muszą być wspólne dla operatorów – to będzie problem, aby operatorzy w odpowiedniej formie prawnej uzgodnili warunki współpracy, by ten system był prosty i łatwy. 

Konieczne jest również rzetelne rozliczenie kaucji, kosztów oraz ich zwrotów dla punktów zbiórki. Do tego konieczne są fundamenty legislacyjne. 

A musimy mieć świadomość, że konsument ma dostać proste narzędzie, czyli wchodzi do sklepu, kupuje napój, płaci kaucję, potem oddaje gdziekolwiek opakowanie, dostaje kaucję i nic więcej go nie interesuje. 

Projektowany system opiera się na standardach GS1. Czy to będzie powszechny standard w tym systemie?  

To kolejne wyzwanie. Patrząc biznesowo, uważamy, że nie da się prowadzić tak skomplikowanych procesów operacyjnych bez spójnej bazy danych i standardu funkcjonowania. 
 
Najlepiej więc, aby istniał jeden standard albo chociaż, żeby wszystkie standardy, które będą wykorzystywane, widziały się i rozumiały. Niestety nie jest to zdefiniowane, że system musi być w jednym standardzie. Byłoby to jednak najlepsze rozwiązanie. Na standardzie GS1 są oparte systemy w innych krajach. To wszystko przemawia za GS1, ale operatorzy na pewno będą mieć wybór.  

Warto również rozważyć wykorzystanie indywidualnego znakowania od GS1, czyli kody 2D. Mogłoby to pomóc w funkcjonowaniu systemu, a przede wszystkim w ograniczeniu oszustw. Niestety z doświadczeń naszych sąsiadów wynika, że takie oszustwa się zdarzają. Wiemy, że przy korzystaniu z tradycyjnego kodu kreskowego może mieć miejsce wielokrotne skanowanie jednej butelki. Jeżeli w kodzie 2D zapiszemy numer seryjny konkretnej butelki, a baza danych będzie te informacje przechowywać, taka ewentualność zostaje wyeliminowana. Ważne jest zatem skalkulowanie skali oszustw względem skali kosztów do poniesienia za wprowadzenie takiego rozwiązania. 

Jakie korzyści dla środowiska przyniesie sprawnie działający system kaucyjny? Poprawi nasze prośrodowiskowe nawyki, będzie mniej pustych opakowań porzuconych w parkach? 

Jeżeli chodzi o nawyki, to systemy kaucyjne przede wszystkim zmienią te, których się uczyliśmy od 20 lat. Uczono nas, żeby zgniatać opakowanie, a system kaucyjny na to nie zezwala. 

Natomiast jeśli chodzi o zanieczyszczenia, to najczęściej (np. w parkach) znajdują się jednak opakowania szklane jednorazowego użytku, czyli tzw. małpki, których nie będzie w systemie kaucyjnym. Czy w związku z tym system kaucyjny zmieni krajobraz? Nie do końca. Na pewno jednak służby komunalne będą mogły rzadziej obsługiwać kosze uliczne, w których głównie występują odpady opakowaniowe. 

Jak będzie w Polsce wyglądać monitorowanie i raportowanie efektywności systemu kaucyjnego (DRS)? Jak będą śledzone zwroty opakowań? 

Dyskusje na te tematy się toczą. Już część operatorów deklaruje, że ma swoje narzędzia IT do monitorowania przepływu kaucji i do obsługi swoich interesariuszy, czyli głównie producentów napojów. Natomiast nie widzieliśmy jeszcze w praktyce jak działają te systemy, ponieważ system kaucyjny nie ruszył. Ponadto wiele sklepów zrobiło lub planuje prowadzić u siebie pilotaże. 

Czyli zweryfikowali i sprawdzali, z czym – logistycznie i operacyjnie – będzie się wiązała cała obsługa systemu kaucyjnego. A widzimy, że recyklomaty mają swoje własne bazy danych.  Bez ich połączenia trudno jest mówić o rzetelnych rozliczeniach pomiędzy operatorami, o rozliczeniu kaucji i handling fee dla sklepów.  

Pojawiały się również głosy w branży, że warto by zrobić pilotaż całościowy, czyli i z operatorem, i z producentem, w jednym województwie. A potem zeskalować na poziom całego kraju. Jednak wiemy z rozmów branżowych, że nie wszyscy producenci wejdą od razu do systemu, więc pilotaż staje się nieco „dziurawy” i pytanie, czy wnioski będą adekwatne do sytuacji. 

Deloitte wspiera klientów w osiąganiu celów biznesowych. W jaki sposób wspieracie przygotowania do startu systemu kaucyjnego w Polsce? 

Pracujemy ze wszystkimi interesariuszami w całym łańcuchu wartości. Każdy musi się przygotować ze swoim biznes planem do tego systemu.  

My zawsze zaczynamy współpracę od zebrania potrzeb. Czy to jest potrzeba spełnienia minimum ustawowego, czy szersze myślenie o tym, aby przy okazji rozwinąć model biznesowy. 

Monitorujemy prawo, obserwujemy zachowania rynku i implementujemy je do modelu ekonomicznego firmy. Na tej podstawie klient może ocenić swoją rolę w systemie kaucyjnym. Czy np. chce być w systemie kaucyjnym, a nie musi, bo sklep ma mniej niż 200 m² powierzchni. Może zdecydować, czy chce brać aktywny udział w tym systemie, czy raczej bierny, czyli wyłącznie pobierać kaucję przy sprzedaży napoju. 
 
Z kolei operatorowi pomagamy ocenić, ilu producentów musi obsługiwać, aby stworzyć uzasadniony ekonomicznie system kaucyjny. Podpowiadamy, w których punktach sprzedaży powinien być obecny, czyli z kim powinien tę współpracę podjąć, aby funkcjonować na terenie całego kraju. 
 
Pomagamy także zweryfikować koszty. Czyli np. jaka musiałaby być opłata od producenta na sfinansowanie systemu kaucyjnego. Z drugiej strony – jaka powinna być rekompensata, tzw. handling fee, dla sklepów za to, że obsługują tę zbiórkę, a także logistic fee, czyli za transport tych opakowań. 
 
Producentów z kolei wspieramy w ustalaniu ceny produktu. Czy faktycznie podnieść cenę, czy nie. Do tego powstaje biznesplan i model działania do zaimplementowania już przy rozmowach z poszczególnymi interesariuszami. 
 
Dla nas jest istotne, żeby modelować jak system kaucyjny będzie realizowany z perspektywy różnych scenariuszy w perspektywie całego kraju. Ilu producentów wejdzie do systemu, jak zachowa się konsument – czy będzie oddawał opakowania, czy będzie kupował napoje kaucyjne, ile mniejszych sklepów, bez obowiązku kaucji, będzie przyjmować opakowania. 

Kiedy pracujemy z naszymi klientami, rozpisujemy sobie różne scenariusze. To pozwala im przygotować argumenty do rozmów z pozostałymi interesariuszami, by system kaucyjny był w przyszłości przyjemny i łatwy w obsłudze. 

Raport Deloitte: Raport: System kaucyjny w Polsce – koszty, perspektywy, szanse.